Od stu lat nie mam w domu telewizora. Jednak, gdy jestem w pobliżu sklepu z elektroniką, zaglądam tam i z ciekawością dotykam coraz chudszych ekranów, których rozmiary rosną w tempie wykładniczym, a od ostrego jak brzytwa obrazu bolą oczy.
Podczas ostatniej takiej wizyty, przypomniało mi się ciekawe wystąpienie Ediego Pyrka na TEDxWarsaw w marcu 2012 roku. Pyrek opowiedział historię swojej chwilowej fascynacji najwspanialszym telewizorem świata (NTŚ). Szybko zdał sobie jednak sprawę, ile czasu musi poświęcić, aby zarobić na urządzenie o absurdalnie wysokiej cenie.
(Nie)przypadkowy nauczyciel
W tej opowieści NTŚ odegrał rolę tzw. przypadkowego nauczyciela (street teacher). Jak tłumaczy Pyrek, przypadkowy nauczyciel to ktoś, kto pomaga pchnąć sprawy na właściwy tor. To figura obecna we wszystkich kulturach czy religiach. Pyrkowi NTŚ pomógł zrozumieć, że czas to nie pieniądz, ale jego własne życie.
Metafora przypadkowego nauczyciela przyszła mi natychmiast do głowy, gdy czytałem jak Mikołaj Kopernik zabrał się za zakończenie prac nad dziełem życia “O obrotach”, w której pozbawił ludzkość naiwnej wiary, że Ziemia jest w centrum świata (na marginesie, zdaje się, że 500 lat później wiara w wyjątkowość homo sapiens ma się wciąż dobrze).
Kopernik nie była kobietą
Mikołaj długo wahał się z opublikowaniem wyników dzieła życia. Zarys swojej teorii dał tylko raz w 1507 r. w „Komentarzyku o hipotezach ruchu niebios”, w którym zapowiadał, że szczegóły wyłoży później w obszerniejszym dziele. Chociaż do roku 1513 r. rozwinął swoją teorię, to przed następne 30 lat milczał. Mikołaj spędzając większość tych lat we Fromborku, dopracował swoją teorię, ale przed ujawnieniem pracy powstrzymywał go lęk przed szyderstwem i potępieniem ze strony dogmatycznych krytyków.
Jego w pełni opracowana teoria być może nie ujrzałaby nigdy światła dziennego, gdyby do Fromborka nie przybył w 1539 r. młody niemiecki protestant, który zmotywował go do dalszej pracy.
Protestant wchodzi do gry
Młodszy o 41 lat matematyk, Georg Joachim van Lauchen, zwany Retykiem, zafascynowany teorią Kopernika, chciał poznać autora i odbył liczącą ponad 500 kilometrów drogę z Wittenbergi na fromborskie wzgórze. Niezapowiedziany zapukał pewnego majowego dnia do drzwi kanonii zaskoczonego wizytą Kopernika. Retyk nie przyjechał z pustymi rękami, ale przywiózł 5 dzieł matematycznych w 3 tomach, (a nie był to mały wydatek), których Kopernik nie posiadał, w tym np. Almagest, dzieło Ptolemeusza w greckim oryginale (posiadał tylko tłumaczenie).
Obecność młodego matematyka podziałała na Kopernika motywująco, gdy zdecydował, że czas ujawnić światu wyniki teorii heliocentrycznej. Tu do gry, w roli supportu – używając metafory koncertowej – wchodzi Retyk publikując streszczenie teorii w tekście pt. Narratio prima (Opowiadanie pierwsze). Ta niewielka publikacja wydrukowana w Gdańsku w 1540 r. zyskała popularność w całej Europie (oryginał znajduje się w Bibliotece Elbląskiej, można obejrzeć go także w wersji cyfrowej).
Jesienią 1541 roku Kopernik ukończył prace nad sześcioma księgami swojego rękopisu, który Retyk zabrał ze sobą w podróż powrotną. W 1542 r. udało się wydrukować w Wittenberdze 3 ostatnie rozdziały poświęcone trygonometrii, zaś drukarzem, który odważył się wydać całość był Jan Petreius z Norymbergi. Po drodze występowały jeszcze różne nieprzewidziane zdarzenia, aby – jak głosi legenda – świeżo wydrukowane księgi “De revolutionibus” trafiły do umierającego Kopernika, w maju 1543 roku.
Samiec w pisuarze
Wróćmy na chwilę do warszawskiego Multikina i dalszej części wystąpienia Ediego Pyrka, opowiadającego o ciekawym eksperymencie w Niemczech. Zadanie brzmiało: co zrobić, aby mężczyźni sikali dokładnie do wnętrza pisuaru, czyli mówiąc wprost, aby nie lali po bokach, co zwiększa koszty utrzymania toalety w czystości. Przełomowy dla ludzkości eksperyment pokazał, że wystarczy umieścić w pisuarze czarną kropkę, muchę albo piłkę, aby zachęcić panów do większej staranności podczas czynności fizjologicznej.
Odwołując się do tej fizjologicznej, dowcipnej, a jednocześnie przemawiającej do wyobraźni metafory, Pyrek zakończył swoje wystąpienie mówiąc, że “jeżeli nie wiemy jaki jest cel w naszym życiu, to lejemy po bokach”.
Scenariusze alternatywne
Wiemy, że kanonik Mikołaj Kopernik był człowiekiem szalenie wszechstronnym, a podczas swojego długiego życia, angażował się w mnóstwo spraw. Jako członek kapituły zajmował się sprawami administracyjno-finansowymi, leczył, łamał sobie głowę reformą kalendarza, ale też reformą monetarną, zajmował się kartografią, dzielnie odpierał atak Krzyżaków w Olsztynie, a w końcu szykował światu rewolucję naukową, pracując w samotności nad swoją teorią.
Czy Mikołaj – używając metafory Ediego Pyrka – lał po bokach? Czy gdyby nie wrócił po studiach we Włoszech (Padwa, Bolonia, Ferrara, gdzie zdobył tytuł doktora prawa kanonicznego) w 1503r. na Warmię, gdzie dzięki wujowi i opiekunowi Łukaszowi Watzenrode miał zagwarantowaną posadę, poświęciłby się wyłącznie pracy nad swoją teorią i nie zwlekał z drukiem?
Czy gdyby do Fromborka nie przyjechał przypadkowy nauczyciel imieniem Retyk, Kopernik miałby wystarczają motywację, aby ukończyć prace nad swoim dziełem, a następnie znaleźć wydawcę gotowego wydać rewolucyjne dzieło?